گفتمان و گفتمان کاوی

گفتمان مجموعه‌ای از گزاره‌هایی است که یک مفهوم کلی و مرکزی را در بر می‌گیرد و گفتمان‌کاوی عبارت است از شناخت روابط بین گزاره‌های گفتمانی که به طور کلی بر شرایط اجتماعی و محتوای ساختارها و واژه‌ها اختصاص دارد (فرکلاف، 1387: 8). گفتمان‌کاوی رویکردی است که با ارزیابی سطوح گوناگون متن امکان دستیابی به درک و برداشتی جدید و عمیق از اثر را فراهم می‌سازد و قرائتی نو بر پایۀ زوایایِ پنهان و زیرین متن را ارائه می‌دهد که به تبع آن نگرش نسبت به جهان اثر گسترش می‌یابد.

    گفتمان‌کاوی (Discourse Analysis) رویکردی بین رشته‌ای است که به مطالعۀ ساختارهای متون می‌پردازد و برای آن که چگونگیِ تکوین معنا را توضیح دهد ویژگی‌های زبانی، اجتماعی و معنایی متون را بررسی می‌کند. این رهیافت برای مطالعات محتواکاوی زمینه‌سازی کرده و در بستر تحلیل خود به نحوۀ توزیع قدرت در ارتباطات، همچنین بررسی متن در بافت زبانی، اجتماعی و سیاسی توجه و تأکید دارد. نظریه‌پردازان معاصر این حوزه، بر این باورند که در محدودۀ گفتمان، الگوهایی همچون سازه‌های روایتی، توصیه‌های موضوعی و سرمشق‌های معنایی و نشانگرهای زبانی پدید می‌آید که کلّیّت گفتمان را شکل می‌دهند. از این رو این نظریه از طریق تمرکز بر واژه‌ها و واحدهای گفتمانی به توضیح واقعیّات، ذهنیات، ارزش‌ها و امور خیالین می‌پردازد و بستر تحلیل همه جانبه‌ای از نظام گفتمانی را فراهم می‌آورد (مکاریک،1390: 262‌ـ 260).

      رویکرد گفتمان‌کاوی در صدد آشکارسازی از مفاهیم نهفتۀ متن است و به تحلیل زبانی متن، بررسی انسجام و معنای مرکزی متن پرداخته و به طور کلی همۀ عوامل شکل دهندۀ پیام را مورد کاوش قرار می‌دهد. در این رویکرد سه عامل 1ـ شناخت و اندیشه 2ـ عوامل تأثیرگذار در تعامل اجتماعی 3ـ کاربرد زبان، ابعاد اصلی تحلیل را تشکیل می‌دهند و وظیفه و هدف مطالعات گفتمان‌کاوی ارائۀ توصیف و تحلیلی یکپارچه از این سطوح گفتمان است (ون‌دایک، 1387: 17).

     در مطالعات گفتمان تفاوت‌های نهادی بین متون مورد توجه قرار دارد و هر یک بر حسب ارتباط با حقیقت و ارزش‌مندی در بحث گفتمان تشخص یافته‌اند «متون تاریخی به خاطر رابطه‌ای که با حقیقت دارند تشخص می‌یابند زندگی‍نامه‌‍‌های خودنوشت بر حسب اصالت فرضی‍‌شان در ربط با صدای مؤلفان تشخص می‌یابند و متون ادبی رابطۀ پیچیده‌‍‌ای هم با حقیقت هم با ارزش‌ها دارند در یک سو متونی به حساب می‍‌آیند که حقیقتی را دربارۀ وضعیت انسان ارائه می‌دهند و در عین حال آن حقیقت را در درون فرم خیالی عرضه می‍‌کنند...» (میلز، 1382: 34) لازم به ذکر است که هدف از تجزیه و تحلیل متون بر پایۀ رویکرد گفتمان‌کاوی کشف معانی پیچیده و غیرعادی در متن نیست بلکه غالباً بر آشکارسازی ساختارهای پنهان متن تأکید و تمرکز می‌شود.

منابع

- فرکلاف، نورمن (1387)، تحلیل گفتمان انتقادی، ترجمۀ شعبانعلی بهرامپور، تهران: دفتر مطالعات و توسعۀ رسانه‌ها.

- مکاریک، ایرناریما (1390)، دانشنامۀ نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، چاپ چهارم،تهران: آگه.

- میلز، سارا (1382)، گفتمان، ترجمۀ فتاح محمدی، زنجان: هزارۀ سوم.

- ون‌دایک، تئون (1387)، مطالعاتی در تحلیل گفتمان، ترجمۀ شعبانعلی بهرامپور، تهران: دفتر مطالعات و توسعۀ رسانه‌ها.