حیرانی عطار، توأم با فناست...

تأمّل در برخی غزلیّات عطّار ما را متوجّه می سازد که حیرانی عطّار با فنای خودی همراه است. وی فردی است وارسته از هوای نفسانی و هواجس دنیوی، که از غیرِ حق بی نیاز است و مشاهده ی جمال حق و فنای در کمال او را همیشه آرزومند است. غزلیّات سراسر شورِ عطّار بر این نکته که سلوک و روش او بر «فنای خودی» مبتنی است، گواهی می دهد. وی بر این باور است که حتّی برای این که عاشق کاملی باشی، باید از عشق بگذری و هیچ چیز از خودی تو حتّی «عشق» در تو نباید باقی بماند. عطّار با تعبیرهای «محو»، «بی نشان شدن»، «از خود گم شدن»، «از خود رستن»، «ذرّه وار به خورشید پیوستن»، «عدم»، «نیستی»، «نفی خودی» و تعبیرهای دیگر نشان می دهد، که حیرانی او با فنا و محو خودی همراه است. این تعابیر در بیش تر غزل های عطّار تکرار شده است.

من  پای ز ســر    نمی دانم           او  را  دانــم  دگر   نمی دانم
چندان می عشق یار نوشیدم          کز  میکده ره به در   نمی دانم
جز بی جهتی نشان نمی یابم         جز  بی صفتی  خبر  نمی دانم
مرغی عجبم ز بس که پرّیدم          گم گشتم و بال و پر  نمی دانم
                                                 (عطّار، 1390: 464)

        در بین غزلیّات عطّار مواردی مشاهده می شود که هم حال حیرانی و هم حالت فنای شاعر را افاده می کند. در غزلی هم از سرگردانی و والهی خود سخن می گوید، و هم از این که به دریا پیوسته و با آن یکی شده است سخن می گوید: عشق الهی مرا از مرحله ی قطره بودن، به دریا شدن رسانده است و من از دوگانگی رسته ام در دریا غرق شده ام و مردنم در این دریا از هر چیزی برایم گواراتر است:

در سرم از عشقت این سودا خوش است        در دلــم از شوقت این غوغا خوش است
گر زبانـــم گنگ شـــد در وصف تو        اشک خــون آلود من گویـا خوش است...
گر نبــاشـد هر دو عالـــم گو مبــاش       تو تمـــامی با توام تنهـــا خوش است...
پرتو خورشیـــد چون صحـــرا شود         ذرّه ی ســرگشتـــه ناپـــروا خوش است
چون تو پیـــدا آمدی چون آفتـــاب       گر شـــدم چون ســایه ناپیدا خوش است
دی اگر چون قطـــره ای بودم ضعیف       این زمـــان دریا شــدم، دریا خوش است
                                                                            (همان: 179)