روایت شناسان

•         در میان مکاتب ادبی گوناگون، مکتب ساختار گرایی بیشترین توجه خود را به روایت معطوف کرده و به پژوهش های گسترده ای دست زده است. ساختارگرایی در بررسی داستان شناختی انقلاب بزرگی پدید آورد. بنیان گذاری علم ادبی کاملا جدیدی به نام روایت شناسی یکی از محصولات اساسی این انقلاب بود؛ که ولادیمیر پراپ، برمون، آ.ج. گریماس لیتوانیای، تزوتان تودوروف بلغاری، ژرار ژنت، کلود برمون و رولان بارت فرانسوی از چهره های نامدار آن به شمار می روند. 

روایت و روایت شناسی

امروزه روایت و نظریه‌های روایت، بخش گسترده ای از پژوهش هایِ مربوط به علوم انسانی را به خود اختصاص داده است. روایت که تا چندی پیش بخشی از ادبیّات داستانی بود، به مرور، جای خود را در ادبیّات باز کرد و خود تبدیل به دانشی خاص، و جایگزین نظریه های رمان در ادبیّات شد و هم اکنون یکی از حوزه های مهمّی که روایت شناسی به آن می پردازد، ادبیّات است. پژوهشگران و نظریه پردازانی از جمله: رولان بارت، توماشفسکی، سیمور چتمن، تزوتان تودوروف، ژرار ژنت، ریمون کنان، مایکل تولان و ...از جمله پژوهشگران مهم این حوزه اند.

     روایت^[1] یک داستان است. داستان^[2] مجموعه‌ای از رخداد‌ها است، و رخدادها در زنجیره ی زمانی شکل می‌گیرند. در همه ی روایت‌ها، عنصر مشترکی به نام «داستان» وجود دارد و این داستان در برهه‌ای از زمان اتفاق می‌افتد؛ زمانی که می‌تواند از یک ثانیه تا چند قرن طول بکشد. روایت شناسی عمدتاً با نثر سرو کار دارد و مهم ترین قیاس زبان شناسیک در این دانش، قیاس میان روایت و نحو جمله است. بارت به عنوان یکی از مهم ترین نظریه پردازان در این عرصه می گوید:  «روایت، یک  جمله ی بلند است، همان طور که هر جمله ی قطعی به نحوی طرح کلی اولیّه ی یک روایت کوتاه است. بر پایه ی این قیاس، پرداخت کلّی قصّه از قواعد قراردادی معیّنی پیروی می کند، درست همان گونه که پرداخت جمله از قواعد نحو پیروی می کند. همان گونه که اجزای مختلف جمله، تنها از پی آیند اندیشه هایی که در ذهن گوینده روی می دهند پیروی می کنند، یکاهای^[3] فعّالیّت و رویداد در داستان، تنها برحسب گرده برداری از اتّفاق بیرونی جهان واقعی در پی هم نمی آیند. هدف معتقدان به دستور زبان، ارائه ی نظام ساده ای از قواعد است که با تبدیل و کاربرد بازگشت پذیر می توانند همه ی پیچیدگی های همه ی جمله های ممکن را به حساب بیاورند. روایت شناسان ساختارگرا در پی آنند که همین کار را در مورد روایت انجام دهند.» (هارلند،1380:363-362) روایت شناسان به صورتی نمونه وار شخصیّت^[4] و عوامل اساسی را به اسم و فعالیت ها را به فعل ربط می دهند. تودوروف می گوید: «اگر بدانیم شخصیّت یک اسم، و فعالیت یک فعل است، روایت را بهتر می فهمیم. روایت شناسان همچنین مشتاق مشارکت دادن قرینه ای برای صفت هستند و پیشنهاد می کنند که چگونگی ها یا ویژگی های توصیفی به همان شیوه به شخصیّت نسبت  داده شوند، که صفت ها برای توصیف اسم در نظر گرفته می شوند.»(همان:362)

      نظریه پرداز دیگر در این زمینه «ژرار ژنت» است. نتیجه ای که او به دست  داده است از آن چه دیگر روایت شناسان به دست آورده اند، اساسی تر است. او داستان را این گونه تعریف می‌کند: «داستان شامل موادی ا‌ست که هنوز به لفظ یا کلام در نیامده‌است. (پیش کلامی) و ترتیب شان بر طبق روند گاه‌شماری است.» (مارتین، 77:1382) داستان مادّه ی خام و شکل نیافته ی روایت است. در چارچوب داستان همه ی رخداد‌ها و شخصیّت‌ها به اجمال ارائه می‌شوند، اما به پیچیدگی توالی آن ها چندان توجّهی نمی‌گردد.گویی تنها در صددیم مواد خام یا اجرای محور جانشینی را به دست آوریم. در حقیقت داستان حرکت بر روی محور عمودی ا‌ست. ژرار ژنت گفتمان را همه ی چیزهایی می‌داند که نویسنده به داستان می‌افزاید، به ویژه تغییر پی‌رفت زمان ارائه ی خود‌آگاه شخصیت و رابطه ی راوی با داستان و مخاطب» (همان)

      گفتمان و داستان دو جزء کلان روایت اند. عناصر فرعی دیگرِ روایت را می توان در این دو سطح تعریف کرد. پیرنگ^[5] و شخصیّت ها در سطح داستان، و ساختار، زمان، صحنه پردازی(زمان و مکان)، نقطه ی دید،^[6] راوی و... در سطح گفتمان مورد تحلیل قرار می گیرد. در سطح متن؛ ساختار، زمان و نقطه ی دید از عناصر مهمّ بررسی روایت به حساب می‌آید. یکی از حوزه‌هایی که در بررسی عمل روایت مطرح می‌شود، روابط میان داستان و عمل روایت است. این بحث در حوزه ی زمانی صورت می‌گیرد و مشخّص می‌کند که عمل روایت چه مدّت بعد از وقوع رخدادها حادث می‌شود:

1. عمل روایت بعد از رخداد است.

2. عمل روایت مقدّم بر رخدادهاست.(این روایت، روایت آینده نگرانه‌ایست که می‌گوید چه اتفاقی خواهد افتاد.)
3. عمل روایت همزمان با کنش داستان اتفاق می‌افتد، گویی عمل روایت هم اکنون اتفاق افتاده است.

       نگرش‌های سنّتی، اشخاص دستور زبانی (اوّل شخص، دوم شخص و ...) و دسترسی به خود‌آگاه را ویژگی‌های بنیادین نقطه ی دید شمرده‌اند. «دسترسی به خود‌آگاه» دو معنا دارد؛ راوی سوم شخص یا به درون ذهن شخصیّت نگاه می‌کند یا از خلال آن. در مورد اوّل، راوی مشاهده‌گر است و ذهن شخصیّت مورد مشاهده در مورد دوم، شخصیّت مشاهده‌گر است و جهان بیرون مشاهده. (مارتین، پیشین:107) به نظر می‌رسد در این حالت راوی وظیفه ی نگرش را به شخصیّت سپرده است.

منابع:

-       مارتین، والاس. (1382). «نظریه های روایت»، ترجمه ی محمّد شهبا، تهران: هرمس.

-   هارلند، ریچارد. (1380). «ابرساختارگرایی، فلسفه ی ساختارگرایی و پساساختارگرایی»، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی حوزه ی هنری.

---

[1].  Narration.

[2] . Story.

[3] . Unit.

[4] . Character.

[5]. Plot.

[6]. View.