میان آسمانم یا زمینم؟
اسیر و بندۀ خاکم، همینم
گهی این سو و گه آنسوست میلم
کجا باشد مرام واپیسنم؟!...
« مسرور»
ذوالنّون گفت: «آنکه عارف تر است به خدای، تحیّر او در خدای سخت تر است و بیش تر، از جهت آن که هر که به آفتاب نزدیک تر بود در آفتاب متحیّرتر بود تا به جایی رسد که او، او نبود.» (عارف و صوفی چه می گویند، جواد تهرانی، ص 6) هر کس به میزانی که خود را بشناسد، به معرفت دست می یابد. گاه مقام وحدت، خود را در آیینه ی کثرات می بیند، «فتبارک اللهُ أحسنُ الخالقین» می گوید؛ گاه کثرات، در آیینه ی هستی وحدت را می بینند؛ در چنین جایگاهی است که حلّاج «أناالْحق » می گوید و بایزید «سبحانی ما أعظَمُ شأنی» می گوید. (مسروره مختاری، مقاله آخرین خط بندگی در مثنوی معنوی)
شمس تبریزی در مقالات خود می نویسد:
«در دریا، روشنایی پیدا شد در آب. کشتیبان هیچ نگفت. روزی در آن روشنایی رفتیم. روشنایی ِدیگر ظاهر شد. بعد از آن، کشتیبان سجده کرد ــ سجده ی شکر. گفت: «اگر اوّل گفتمی، زهره ات بدریدی. آن یک چشمِ ماهی بود و آن چشمِ دیگر آن ماهی. اگر یک دم برگشتی، کار خراب کردی. و آن ماهی خود که بود؟ پیوسته ماهی در دریا متحیّر باشد، امّا دریا در آن ماهی متحیّر است، که به این بزرگی چه گونه است و چیست که در من است؟» (مقالات شمس، ویرایش جعفر مدرّس صادقی، ص19)
شمس در مورد حیرت انگیز بودن خود می گوید:
« ... آن خطّاط، سه گونه خط نوشتی:
ــ یکی را او خواندی، لاغیر !
ــ یکی را، هم او خواندی، هم غیر !
ــ یکی، نه او خواندی، نه غیر !
آن [خطّ سوم] منم ! (خطّ سوم، ص 3)
علیرغم توصیف های متعدّدی که مولانا از حیرت و مصادیق مختلف آن داشته است، غفلت را ستون هستی معرّفی کرده است. مولانا غفلت انسان را قضای الهی می داند. در حکایت رفتن ذوالقرنین به کوه قاف، می گوید: وجود غافلان مانند کوه های برف مانع از رسیدن گرما و شراره های آتش است. زیرا شوق دیدار حق، مثل آتش می تواند عارفان را بسوزاند. در حقیقت مولانا، بقای این جهان را به غفلت غافلان، ربط داده است. در دفتر چهارم از مثنوی می گوید: تخت بلقیس یا هر فرمانروای دیگر، مثل تخته پاره هایی است که دست و پای فرمانروایان در میان آن گیر کرده است، زیرا آنان شراب بندگی را نچشیده اند وگرنه، مثل ابراهیم ادهم ملک و پادشاهی را کنار می گذاشتند و از عالم مادّه می بریدند. پروردگار شماری را به مطامع این جهان دلخوش کرده است زیرا اگر همه ی افراد بشر از هوشیاری و خردمندی کامل برخوردار بودند، نظم جهان وترتیب معاش و چگونگی تنازع و بقا بر این حال که می بینیم، نمی بود. همه ی آرزوها و محبّت هایی که نسبت به پدر و مادر و دوستان و به آنچه در میان آسمان و زمین است، از مناظر طبیعت، حبّ دنیا و مال و ثروت و مقام و منصب و خوردنی ها و نوشیدنی ها، هر یک به نوعی نقاب و روپوشی هستند، که انسان را از دیدن جمال یار مانع می شوند. مولانا می گوید: حق تعالی این نقاب ها را از پی مصلحتی آفریده است، چرا که اگر آن حضرت جمال بی بدیل خود را بی نقاب به بندگان خود بنمایاند، هرگز تاب آن را نخواهیم آورد. این فاصله که بین عبد و معبود است، بدون شک از پی حکمت و مصلحتی است. مولانا در مقالات خود می گوید:
« قومی را خدا چشمها شان را به غفلت بست، تا عمارت این عالم کنند. اگر بعضی را از آن عالم غافل نکنند هیچ عالم آبادان نگردد. غفلت عمارت و آبادانی ها انگیزاند، آخر این طفل از غفلت بزرگ می شود و دراز می گردد و چون عقل او به کمال می رسد، دیگر دراز نمی شود. پس موجب و سبب عمارت غفلت است و سبب ویرانی هشیاری است. » (کتاب مقالات مولانا، صص 89-89)
اُستُن این عالم ای جان، غفلت است هوشیاری این جهان را آفت است
هوشیاری زان جهــانست و چو آن غالب آید، پست گردد این جهــان
هوشیــاری آفتــاب و حرص، یخ هوشیـــاری آب و این عالم وسخ
زان جهــان اندک ترشّح میرسد تا نخیزد زین جهان حرص و حسد
گـر ترشّــح بیش تر گــردد زغیب نی هنــر ماند در این عالم، نه عیب
(مولانا،دفتر اول، بیت: 188)
برای تشنگی ام بسکه آب می جویم
به پای هروله نقش سراب می جویم
خمیده گشت دلم، نوبهار من طی شد
به سوز و ساز، نشاط شبا ب می جویم
«مسرور»
این همه گفتیم لیک اندر بسیچ بی‌عنایات خدا هیچیم، هیچ
بی عنایات حق و خاصان حق گر مَلَک باشد، سیاهستش ورق
ای خدا ای فضل تو حاجت روا با تو یاد هیچ کس نبود روا
قطرۀ دانش که بخشیدی ز پیش متصل گردان به دریاهای خویش
قطرۀ علمست اندر جان من وارهانش از هوا وز خاک تن
از عدمها سوی هستی هر زمان هست یا رب کاروان در کاروان
در خزان آن صد هزاران شاخ و برگ از هزیمت رفته در دریای مرگ
زاغ پوشیده سیه چون نوحه‌گر در گلستان نوحه کرده بر خضر
باز فرمان آید از سالارِ ده مر عدم را کانچ خوردی باز ده
ای برادر عقل یکدم با خود آر دم بدم در تو خزانست و بهار
باغ دل را سبز و تر و تازه بین پر ز غنچه و ورد و سرو و یاسمین
این سخنهایی که از عقل کلست بوی آن گلزار و سرو و سنبلست
از بهاران کی شود سرسبز سنگ خاک شو تا گل نمایی رنگ رنگ
سالها تو سنگ بودی دل‌خراش آزمون را یک زمانی خاک باش
مثنوی معنوی مولانا دفتر اول
بامدادی که تفاوت نکند لیل و نهار خوش بود دامن صحرا و تماشای بهار
بلبلان وقت گل آمد که بنالند از شوق نه کم از بلبل مستی تو، بنال ای هشیار!
آفرینش همه تنبیه خداوند دلست دل ندارد که ندارد به خداوند اقرار
این همه نقش عجب بر در و دیوار وجود هر که فکرت نکند، نقش بُود بر دیوار
کوه و دریا و درختان همه در تسبیح‌اند نه همه مستمعی فهم کنند این اسرار
خبرت هست که مرغان سحر می‌گویند آخر ای خفته سر از خواب جهالت بردار
هر که امروز نبیند اثر قدرت او غالب آنست که فرداش نبیند دیدار
تا کی آخر چو بنفشه سر غفلت در پیش حیف باشد که تو در خوابی و نرگس بیدار
نعمتت بار خدایا ز عدد بیرونست شکر انعام تو هرگز نکند شکرگزار
ناامید از در لطف تو کجا شاید رفت؟ تاب قهر تو نیاریم خدایا زنهار
سعدیا راست رُوان گوی سعادت بردند راستی کن که به منزل نرود کجرفتار
برگزیده از قصاید سعدی