تفاوت شعر و نثر

در­ زبان ­گفتار و زبان­ شعر، واژه، عنصر­اساسی و بنیادین است. سارتر می ­گوید: «شاعران از جمله کسانی هستند که تن به استعمال زبان نمی­ دهند، یعنی نمی­ خواهند آن را چون وسیله به کار برند. حقیقت آن است که شاعر، یک­باره از زبان، به ­عنوان ابزار، دوری جسته و برای بار­اول و آخر، راه و رسم شاعرانه اختیار کرده ­است؛ یعنی راه ­و ­رسمی که کلمات­ را چون شی­ء تلقی ­می­  کند، نه چون نشانه­». پل والری شعر­را در مقایسه با نثر به رقصیدن در مقایسه با راه رفتن، مانند می ­کند  و می­ گوید: «راه رفتن به ­سوی مقصدی است، حال آن­ که رقص مقصدی ندارد و رقص ­کنان به مقصدی رفتن، مضحک خواهد بود. پس هدف­ رقص، همان خود­ رقص است». نزار قبانی شاعر نامدار عرب هم شعر را به رقصیدن مانند کرده است، اما نه از این نظر که شعر غایتی جز خود ندارد، بلکه از آن نظر که شاعر هم­چون رقصنده ­ای است که در لحظه ­های شگرف و شگفت الهام، نمی ­تواند به چگونگی حرکت پاها و دست­ هایش فکر کند:

     «شعر، رقص است و سخن گفتن در باره­ی آن یعنی چگونگی توجه به گام­ ها. من به صراحت می­ گویم که دوست دارم برقصم و ابداً اهمیت نمی­ دهم که گام­ هایم را بشمرم، زیرا به محض اندیشیدن درباره­ی آن­چه می­ کنم، توازنم را از دست می­ دهم. شعر، رقص با کلمات است. بار دیگر آن را تکرار می­ کنم. رقص با همه­ ی اعضای بدن، با همه­ ی خلجان­ های درونی، ارادی و غیرارادی، با همه ­ی اجزای آشکار و پنهان تن، با همه ­ی آرزوهای ممکن و ناممکن و پیش­ بینی­ های معقول و نامعقول».

      کسانی که نثر می ­نویسند- از قبیل داستان کوتاه، رمان و نمایشنامه- با هیچ مشکلی روبه­ رو­نمی ­شوند. اینان به طور طبیعی راه می ­روند و با شیوه ­ای حساب شده و منطقی، قلم را به روی کاغذ به حرکت درمی­آورند و در پیاده­روهایی که خاص پیادگان است قدم برمی­دارند. اما شاعران، رقص وحشی را اجرا می­ کنند که در آن رقصنده از پیکر خویش و نیز از آهنگ تجاوز می­ کند تا این ­که خود به صورت آهنگ درآید. من شعر می­ گویم ولی نمی­دانم چگونه. هم­چنان که ماهی نمی­ داند چطور شنا می­ کند و گنجشک آگاه نیست چگونه می ­پرد.» نویسندگان متن ­های علمی و تاریخی، معمولاً ساختارهای دستوری و قراردادهای نحوی زبان را پاس داشته و حفظ کرده­ اند اما شاعران برای آفرینش سخن نو، پیوسته در پی شکستن این قراردادها و گریختن از این هنجارهای معمول زبان بوده­ اند.

زبان شعر و زبان نثر علی­رغم وجوه اشتراکشان در استفاده از کلمه و همانندیشان در شکل نوشتاری، همچنان به عنوان دو مقوله ­ی ادبی متمایز قابل تفکیک ­اند. وجه تمایز زبان شعر و نثر را از دو جهت می­ توان بررسی کرد: نخست اختلاف در ساختار؛ دوم تمایز در معنا و مقصود. وجه تمایز نخست (اختلاف ساختاری) زبان شعر و نثر در چند محور: واژگان، موسیقی، صرف و نحو، خیال­، ایجاز، ابهام (تأویل ­پذیری) و عاطفه قابل بررسی است. با این تعریف در شعر، منطق شعر و در نثر، منطق نثر حاکم است.

 

غم دمساز

کاش  دستان  مرا    طاقت     پرواز   دهی!

 کاش این تنگ دلم را،  دم و    آواز    دهی!


نه چنانم صنما  صبر  بر این  هجر کنم

 مگرم از سر لطفت ،  به من آن  باز  دهی


با دلی خسته فتادیم به محراب نماز

 تا  مگر بهر دلم،  دلبر طنّاز  دهی


خسته جانیم و  به  دنبال  نیاز  آمده ایم

 نه که با غمزه  نقابی  به رخ  ناز   دهی


ما که مسرور نگشتیم در  این   وادی عشق

 مگر از   دولت  هجرش  غم دمساز  دهی

شعری برای غدیر خم...

در جان خود، حدیث محبّت نگاشتیم    در دل بجز ولای علی را نکاشتیم

از نیک و بد هرآنچه که داریم و داشتیم     بر حفظ دینِ پاکِ محمّد گماشتیم

تا شد همیشه بیرقِ دین خدا بلند

آن سان که کرد، دستِ علی مصطفی بلند

عید غدیر و جشن ولایت بپا شده ست    شأن علی و شیر خدا برملا شده ست

ورد زبانِ عرش و مَلَک، لافتی شده ست     زیرا اساس پاک امامت بنا شده ست

با مظهر صفات خدا، مرتضی علی

آیینه ی تجلّیِ رویِ خدا، علی

چون زائرانِ کویِ تولّای او شدیم    با عاشقان روی تو در گفت و گو شدیم

با همرهان خمّ غدیر، هم سبو شدیم    در خمسرای باغِ ولا، مستِ هو شدیم

زیرا گشود، ختمِ رُسُل پرده از نقاب

خورشید رخ نمود، دلیلی بر آفتاب

خورشید تابناکِ ولا، داد و الغیاث!      خیبرگشای جنگ و وغا، داد و الغیاث!

باب المرادِ روز جزا، داد و الغیاث!     شمس ضحا و نور خدا، داد و الغیاث!

از غصّه ها که بر دل پروانه ها نشست

از آتشی که قامت آیینه ها شکست

آن سوی باغ، دشت پُر از خون و نینواست     جای به خون تپیدنِ گل های بینواست

سرهای عاشقان علی، باز برجِداست     سوگ حسین و آل علی، باز هم بپاست

گل ها ز جور باد خزان، مویه می کنند

یادی از آن سرِ بریده یِ در کوفه می کنند

بار دگر مصائب زینب کثیر شد     سقّای عصر رفت و نیامد چو دیر شد

آتش گرفت خیمه، رقیّه اسیر شد      شمر و یزیدهای زمان، بس دلیر شد

رخ برگشای، قدرت خود ساز، مُنجلی

با ذوالفقارِ بر کفت، ای نایب علی!

«مسرور» روز آمدنش زود می رسد    روزِ غدیرِ دیگرِ مسعود، می رسد

فرزندِ احمد و گلِ محمود، می رسد     ابن علی و مهدی موعود، می رسد

آن روز، باز جشن ولایت بپا کنیم

باهم برای آمدنش، ما دعا کنیم


اللهمَّ عجِّل لولیّک الفرج

 

دمی با عطّار نیشابوری...

در  بیــابانی  که نه  پا  و  نه سر دارد پدید          هر  زمان سرگشته تر هر ساعتی  حیــران ترم
گرچه  بسیـاری رسن بازی  فکرت  کرده ام          بیش از این چیزی نمی دانم که سر در چنبرم
گر بگویم آن چه از اندیشه بر جان من است         یا  چو  من  حیـــران  بمانی،  یا  نداری  باورم 

************

من  پای ز ســر    نمی دانم           او  را  دانــم  دگر   نمی دانم
چندان می عشق یار نوشیدم          کز  میکده ره به در   نمی دانم
جز بی جهتی نشان نمی یابم         جز  بی صفتی  خبر  نمی دانم
مرغی عجبم ز بس که پرّیدم          گم گشتم و بال و پر  نمی دانم

************

در سرم از عشقت این سودا خوش است        در دلــم از شوقت این غوغا خوش است
گر زبانـــم گنگ شـــد در وصف تو        اشک خــون آلود من گویـا خوش است...
گر نبــاشـد هر دو عالـــم گو مبــاش       تو تمـــامی با توام تنهـــا خوش است...
پرتو خورشیـــد چون صحـــرا شود         ذرّه ی ســرگشتـــه ناپـــروا خوش است
چون تو پیـــدا آمدی چون آفتـــاب       گر شـــدم چون ســایه ناپیدا خوش است
دی اگر چون قطـــره ای بودم ضعیف       این زمـــان دریا شــدم، دریا خوش است

*************

دانی که چه ایم؟ ـ نه بزرگیم، نه خُرد       دانی که چه می خوریم؟ـ نه صاف و نه دُرد
نه  می بتـوان ماند، نه  می بتـوان  بُرد        نه  می بتـوان  زیست، نه  می بتـوان  مُرد

*************

آن می خواهــم که  جایگاهی  گیرم        در ســایه ی  دولتی پنــاهی گیرم

صـد راه ز هر ذرّه چو بر می خیــزد       پس من چه کنم کدام راهی  گیرم؟

*************

گاه  لاف  آشنـــایی  می زنیـــم         گه غمش را مرحبـــایی می زنیـــم

همچـو چنگ از پرده ی  دل زار زار        آخر  این  دم  ما  ز جایی می زنیــم

ما مسیم  و  این  نفس های به درد        بر امیــــد  کیمیـــایی  می زنیـــم

اندر  این  دریا  که عالم  غرق اوست        بی دل و جان دست و پایی می زنیم

*************

همه عالم خروش و جوش از آن است        که  معشـوقی  چنین  پیدا   نهان است
ز هریک ذرّه خورشیــدی  مهیّـاست          ز هر یک قطره ای بحری     روان است
اگر یک ذرّه  را   دل  بر  شـــکافی         ببینی  تا  که  اندر  وی چه   جان است
اگر   جمله   بدانی   هیـــچ   دانی        که  این  جمله نشان از  بی نشــان است
 *************

ز عشقت سوختـم ای  جان  کجـایی        بمـاندم بی ســر و سـامان کجـایی
ز پیـــدایی خود  پنهــان   بماندی        چنین پیـدا، چنین پنهــان کجـایی
چو تو حیــران خود  را دست گیری        ز  پا  افتــاده ام  حیــران  کجـایی
ز  شــوقِ  آفتـــــابِ    طلعت   تو        شـدم  چون  ذرّه  سرگردان کجایی

*************

ای  جهانی  جان  و دل حیران تو       صد  هزاران  عقل  سرگردان تو

گوئیا سرگشتگی داری تو دوست      کاسمان از گشتگی تو دو توست

ای دلم  هر دم  ز تو   آغشته تر      هر زمانم  بیش  کن  سرگشته تر

                     در تحیر مانده ام  در کار  خویش       می بمیرم  از غم  بسیار  خویش                                                   

                                   *************                                 

خداوندا به حقّ آن که  می داری تو  او  را  دوست       که  این  شوریده خاطر را نجاتی ده  ز  حیرانی

به جان او رســان نوری که برهد زین همه شبهت       دلش  را  آشــکارا  کن  همه  اســـرار  پنهانی

سرگشتگی...

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        میان        آسمانم         یا             زمینم؟

                                                    

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       اسیر        و      بندۀ           خاکم،        همینم


                                                    

                                                                 گهی    این سو     و    گه    آنسوست میلم   

           

                                                                                           کجا        باشد         مرام         واپیسنم؟!...


                                                                                                             «   مسرور»