ذوالنّون گفت: «آنکه عارف تر است به خدای، تحیّر او در خدای سخت تر است و بیش تر، از جهت آن که هر که به آفتاب نزدیک تر بود در آفتاب متحیّرتر بود تا به جایی رسد که او، او نبود.» (عارف و صوفی چه می گویند، جواد تهرانی، ص 6) هر کس به میزانی که خود را بشناسد، به معرفت دست می یابد. گاه مقام وحدت، خود را در آیینه ی کثرات می بیند، «فتبارک اللهُ أحسنُ الخالقین» می گوید؛ گاه کثرات، در آیینه ی هستی وحدت را می بینند؛ در چنین جایگاهی است که حلّاج «أناالْحق » می گوید و بایزید «سبحانی ما أعظَمُ شأنی» می گوید. (مسروره مختاری، مقاله آخرین خط بندگی در مثنوی معنوی)
شمس تبریزی در مقالات خود می نویسد:
«در دریا، روشنایی پیدا شد در آب. کشتیبان هیچ نگفت. روزی در آن روشنایی رفتیم. روشنایی ِدیگر ظاهر شد. بعد از آن، کشتیبان سجده کرد ــ سجده ی شکر. گفت: «اگر اوّل گفتمی، زهره ات بدریدی. آن یک چشمِ ماهی بود و آن چشمِ دیگر آن ماهی. اگر یک دم برگشتی، کار خراب کردی. و آن ماهی خود که بود؟ پیوسته ماهی در دریا متحیّر باشد، امّا دریا در آن ماهی متحیّر است، که به این بزرگی چه گونه است و چیست که در من است؟» (مقالات شمس، ویرایش جعفر مدرّس صادقی، ص19)
شمس در مورد حیرت انگیز بودن خود می گوید:
« ... آن خطّاط، سه گونه خط نوشتی:
ــ یکی را او خواندی، لاغیر !
ــ یکی را، هم او خواندی، هم غیر !
ــ یکی، نه او خواندی، نه غیر !
آن [خطّ سوم] منم ! (خطّ سوم، ص 3)
علیرغم توصیف های متعدّدی که مولانا از حیرت و مصادیق مختلف آن داشته است، غفلت را ستون هستی معرّفی کرده است. مولانا غفلت انسان را قضای الهی می داند. در حکایت رفتن ذوالقرنین به کوه قاف، می گوید: وجود غافلان مانند کوه های برف مانع از رسیدن گرما و شراره های آتش است. زیرا شوق دیدار حق، مثل آتش می تواند عارفان را بسوزاند. در حقیقت مولانا، بقای این جهان را به غفلت غافلان، ربط داده است. در دفتر چهارم از مثنوی می گوید: تخت بلقیس یا هر فرمانروای دیگر، مثل تخته پاره هایی است که دست و پای فرمانروایان در میان آن گیر کرده است، زیرا آنان شراب بندگی را نچشیده اند وگرنه، مثل ابراهیم ادهم ملک و پادشاهی را کنار می گذاشتند و از عالم مادّه می بریدند. پروردگار شماری را به مطامع این جهان دلخوش کرده است زیرا اگر همه ی افراد بشر از هوشیاری و خردمندی کامل برخوردار بودند، نظم جهان وترتیب معاش و چگونگی تنازع و بقا بر این حال که می بینیم، نمی بود. همه ی آرزوها و محبّت هایی که نسبت به پدر و مادر و دوستان و به آنچه در میان آسمان و زمین است، از مناظر طبیعت، حبّ دنیا و مال و ثروت و مقام و منصب و خوردنی ها و نوشیدنی ها، هر یک به نوعی نقاب و روپوشی هستند، که انسان را از دیدن جمال یار مانع می شوند. مولانا می گوید: حق تعالی این نقاب ها را از پی مصلحتی آفریده است، چرا که اگر آن حضرت جمال بی بدیل خود را بی نقاب به بندگان خود بنمایاند، هرگز تاب آن را نخواهیم آورد. این فاصله که بین عبد و معبود است، بدون شک از پی حکمت و مصلحتی است. مولانا در مقالات خود می گوید:
« قومی را خدا چشمها شان را به غفلت بست، تا عمارت این عالم کنند. اگر بعضی را از آن عالم غافل نکنند هیچ عالم آبادان نگردد. غفلت عمارت و آبادانی ها انگیزاند، آخر این طفل از غفلت بزرگ می شود و دراز می گردد و چون عقل او به کمال می رسد، دیگر دراز نمی شود. پس موجب و سبب عمارت غفلت است و سبب ویرانی هشیاری است. » (کتاب مقالات مولانا، صص 89-89)
اُستُن این عالم ای جان، غفلت است هوشیاری این جهان را آفت است
هوشیاری زان جهــانست و چو آن غالب آید، پست گردد این جهــان
هوشیــاری آفتــاب و حرص، یخ هوشیـــاری آب و این عالم وسخ
زان جهــان اندک ترشّح میرسد تا نخیزد زین جهان حرص و حسد
گـر ترشّــح بیش تر گــردد زغیب نی هنــر ماند در این عالم، نه عیب
(مولانا،دفتر اول، بیت: 188)
زنان فلسطینی همان گونه که در عرصه های مختلف اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دوشادوش مردان این سرزمین حرکت کرده اند؛ در حوزه ی ادبی نیز حضور فعال داشته اند. ادبیات معاصر فلسطین به دلیل تأثیرپذیری از اوضاع و شرایط سیاسی این کشور توانسته است؛ آثار فراوانی در حوزه های مختلف به جای گذارد؛ اما بی گمان مضامین شعری این سرزمین در سایه ی ادبیات مقاومت شکل گرفته و به شدت از آن متأثر است.
فدوی طوقان (2003-1917م) از برجسته ترین شعرای معاصر فلسطین است که او را «خنساء فلسطین» می نامند. این وجه تسمیه به سبب سرودن چکامه های حماسی زیبا و پرسوز و گداز در رثای برادرش ابراهیم و دیگر شهدای جنبش مقاومت فلسطین است. فدوی در نزد شاعران صف اول فلسطین از منزلت والایی برخوردار است و همراه با «نازک الملائکه» و هم میهنش «سلمی الخضراءالجیوسی» از مشهورترین شاعران عرب به شمار می رود. فدوی طوقان از جمله شعرایی است که توانسته است در موضوعات گوناگون به سبک سنّتی و جدید شعر بسراید، زندگی شعری شاعر را می توان به دو دوره تقسیم کرد: دوره ی اول که شعر آن تأثیرپذیری از مکتب رمانتیسم است و بیشتر عاشقانه، احساسی و برخاسته از دردهای درون است، دوره ی دوم که به خاطر به وجود آمدن حوادث دردناک فلسطین شعر شاعر با موضوعات اجتماعی همراه می شود. فدوی به دلیل دگرگونی شرایط و توسعه طلبی صهیونیست ها بعد از جنگ 1967میلادی احساسات خصوصی خود را از خویش به وطن و احساسات ملی و از اندیشه فردی به اندیشه های اجتماعی سوق داد و در تمام سروده هایش از اشغال سرزمین نیاکان و قربانی شدن مردم بی دفاع و مقاومت دلیران و رشادت های آنان سخن گفته است .
از جمله آثار فدوی طوقان، مجموعه های مختلف شعری است که در آغاز به صورت جداگانه به چاپ رسیده و سپس در یک کتاب مستقل با عنوان «دیوان فدوی طوقان» چندین بار تجدید چاپ شده است. بار دیگر سروده های وی با عنوان «الاعمال الشعریه الکامله» توسط موسسه ی دارالعوده بیروت منتشر شده است.
ظلم و ستم از جمله مسائل سیاسی حاکم بر سرزمین فلسطین است. روح لطیف فدوی از این رفتار غیرانسانی سخت آزرده شده است، به همین دلیل در اشعار خود صحنه هایی از ظلم و ستم دشمنان صهیونیستی را بر هموطنان مظلوم خویش به تصویر می کشد و از این رفتار ظالمانه انتقاد می کند، به عنوان مثال، وی در شعر «القیودالغالیة»، ظلم و ستمی که از سوی دشمنان به وی و هموطنانش تحمیل شده است، به زنجیر محکمی تشبیه می کند که عشق و محبت آنان را دربند کرده است؛ ولی خطاب به دشمنانش متذکر می شود که هر چقدر هم ستم دشمنان بیش تر شود، باز هم نمی توانند عشق را از وجود آنان سلب کنند و جنب و جوش و انقلاب آنان علیه متخاصمان ادامه خواهد یافت و تا رسیدن به رهایی دست از قیام برنخواهند داشت.
القیُود الغالیة/ أضیق، أضیق بِأغلال حبی/ فَأمضی و تمضی مَعی ثورتی/ أحاول تحطیم تلک القیُود/ و یمضی لی خیالی.
(زنجیرهای گران/ زنجیرهای عشقم را فشار بده و تنگتر کن/ من می روم و جنبش های من با من در حرکت است/ سعی می کنم که این زنجیرها را پاره کنم/ و خیالم آزاد شود و برود. )
آزادیخواهی از جمله مسائل اجتماعی مهم مطرح شده در سروده های فدوی طوقان است. فدوی در طلب آزادی و نیل به آن، آنقدر بااراده است که حتی زیر رگبارهایی از گلوله و آتش با وجود همه ی زنجیرها و سیاهی ها از آزادیخواهی دلسرد نمی شود، شاعر به علت آگاهی از توطئه های استعمارگران در تلاش است؛ ضمن خنثی ساختن توطئه های دشمنان، رشته های مقاومت و پایداری را برای آزاد ساختن وطن در میان مبارزان هم میهنش تحکیم بخشد، به همین دلیل در اشعار خود فریاد آزادیخواهی بر می آورد و چنین می سراید:
و أظلُ رغم اللیل أقفو خطوها/ و أظلُ محمولاً علی مدّ الغضب/ أنا أناضل داعیا حُرّیَتی! حریتی! حریتی! / و یردد النهر المقدسُ و الجسور/ حریتی! حریتی! حریتی!
(بهرغم تاریکی ها در پی او گام بر می دارم/ و همواره سوار بر موج فریاد مبارزه می کنم/ و خواهان آزادی ام! آزادی ام! آزادی ام! / رود مقدس و پل ها می خوانند: / آزادی ام! آزادی ام! آزادی ام! )
نمونه هایی از سروده های فدوی طوقان
تدلّت عن الأفق أمّ الضیاء/ ملفّه باصفرارِ کَثیب/ و قَد لملمت عَن صُدور الهضاب/ و هام التلال ذیول الغُروب/ و جرّت خَطاها رویداً رویداً/ و أومت إلی شرفاتالمَغیب.../ و فی وَحشة اللیل، لَّیل المواجع/ لیَّل المواجد، لَّیل الهُموم/ و لِلریح ولولهة فی الشعابِ/ و لِلرعد جلجلة فی الغیومِ.../ هنالک، تحتِ الضبابِ السفّ / و الأرض غَرقی بِدفق المطرِ/ هنالک ضمّ (رقیّة) کَهف/ رَغیب عَمیق کَجرح القَدر/ تَدورُ به لفَحات الصقیع/ فیوشکَ یصطک حتی الصَّخر/ و تَجمد حتی عُروق الحیاة/ و یطفأ فیها الدَم المستعر/ (رقیه) یا قصهً مِن مآسی/ الحمی سطّرتها أکفّ/ و یا صورةُ مِن رسوم التشرّد/ و الذلَّ، و الصدعات الأخیر/ طغی القرَّ، فانطرحت هیکلاً/ شقی الظلال، شَقی الصُور!!
(از سوی افق نوری پوشیده از زردی و ناامیدی پیدا شد/ و از سینه کش بلندی ها و روی تپه ها دامنه های غروب را برچید/ و آرام آرام گام هایش را کشید و رو به بلندی غروب نهاد/ و در تنهایی شب، شب دردها، شب دلواپسی ها، شب غم ها/ باد در میان درّه ها زوزه می کشید و رعد و برق در میان ابرها می غرید/ آنجا زیر مه شوید، زمین پر از ریزش باران است و غاری فراخ چون زخم قضا و قدر، رقیه را در خود جای داده است/ سوز و سرمایی شدید در آن جریان دارد، نزدیک است، صخره ها بر اثر سرما به لرزه درآیند/ همه چیز حتی رگ های حیات خشک می شود و خون برافروخته فروکش می کند/ رقیه، ای داستانی از تراژدی سوزانی که دستان بیگانه آن را نگاشت/ و ای تصویر از نشانه های آوارگی، خفت و دردهای دیگر/ سرما از حد گذشت و رقیه با جسمی نگون سایه و نگون چهره برزمین افتاد. )
یَغرقنی فی لُجِّة الحنین/ و بِالحنین و الذکر/ أفرِغ یا صَغیرتی إلی الشّریط/ و یملأ المَکان صوتکَ الصَغیر: / (خُذونی إلی بیسانِ/ إلی ضیعتی الشِتائیه) / الله یا بیسان! / کانَت أرض هناکَ/ .../ و زقزقات ضَحکَ هناکَ .
(شوق بازگشت در خود غرقه ام می سازد/ و با شوق و خاطره به نوار کاست پناه می برم/ ای کودک من صدای تو در همه جا طنین انداز می شود: / (مرا به بیسان ببرید/ به خانهی زمستانی ام) / خداوندا ای بی سان! / آنجا زمینی داشتیم و قهقهه ی شادمانی. )
با وجود آنکه پیرامون خطبۀ غدیر و مرد تکرارناپذیرِ تاریخ، حضرت علی(ع)، تاکنون کتاب های گرانسنگ و مقالات فراوانی به نگارش درآمده است، اما هنوز هزاران راز کشف نشده وجود دارد. سخنانی که در خطبۀ غدیر در شأن و منزلت حضرت علی(ع) توسّط پیامبر اسلام(ص) بیان شده، زمینۀ مساعدی را برای شاعران عارف فراهم آورده است، تا بتوانند بسیاری از مفاهیمِ عرفانیِ مندرج در این حدیث را، سرلوحۀ مباحث عرفانی خود قراردهند. مولانا جلالالدّین محمّد بلخی از شاعران سرآمد در این زمینه است که توانسته است با قالب ریزى ادبى غدیر، مبانى اعتقادى آن را بیان کند و در نشر و تداوم پیام غدیر سهم بزرگی داشته باشد. از آن جا که این خطابه سرشار از عرفان و معرفت است، این مقاله به چند جلوۀ عرفانی شاخص (ولایت، انسان کامل، علم شهودی و اتّحاد جان های اولیا) در کلام مولانا پرداخته است. تجلّی ولایت در آثار مولانا یکی از صدها و هزاران جلوۀ پرجاذبه از خطبۀ غدیر است. مولوی از مریدان و دلدادگانِ امام علی علیه السّلام، و به فضائل و مناقب آن حضرت به خوبی واقف است و آن حضرت را نور الهی، مظهر ولایت الهی، دانای علوم غیبی، سرمنشأ خوبی ها و مزیّن به صفات حمیده، نمونۀ اعلای انسان کامل، صاحب مکاشفات و مشاهدات عرفانی و پیشوای سالکان طریقت معرّفی کرده است.
* این مقاله، در مجلۀ علمی و پژوهشی عرفان اسلامی (بهار 1395) منتشر شده است.
آرمانخواهی یکی از مباحث مهم جامعهشناسی است. اغلب انقلاب ها در جهت تبیین اهداف خود، دربارۀ آرمانخواهی و ایدئولوژی عقیدتی نظریه‌پردازی کرده و به مطالعه پرداخته‌اند. پیشینۀ آرمانخواهی در حکومت اسلامی، به صدر اسلام میرسد که مسلمین برای ایجاد یک آرمانشهری اسلامی تمرین و تکرار داشته اند؛ اما در حوزۀ تفکراسلامی، هنگامی که از گرایش آرمانی سخن می رود، تشیّع مقامی ویژه دارد؛ زیرا چنین گرایشی به مفهوم امید به آینده ای درخشان توأم با عدالت اجتماعی در جوهر اعتقادات شیعه نهفته است. خطبۀ غدیر یکی از منابع ناب و متعالی اسلام است که تأمّل در مفاهیم گرانسنگِ نهفته در این خطابه، الگویی شایسته در اختیار جوامع بشری قرار می‌دهد تا بتوانند به جامعۀ آرمانی یا مدینۀ فاضلۀ خویش نزدیک‌تر شوند. در این پژوهش با بهره‌گیری از روش کتابخانه‌ای و مطالعه در آثار معتبر، سیمای جامعۀ آرمانی و انسان آرمانی بررسی شده است. حاصل سخن این‌که، اعتقاد قلبی به ولایتِ خدا، پیامبر و امامان، اصل اساسی برای نیل به جامعۀ آرمانی است. پیروی از دستورات و برنامۀ جهان شمول دین مبین اسلام، داشتن ایمان و تقوای الهی، دوری از شرک، دفاع از حق، مبارزه با کفر و عناد و دشمنان دین، دوری از تبعیض و نفاق، اجرای عدالت و... مهم‌ترین مؤلفه‌های رهبر و مردم یک جامعۀ آرمانی است و حکومت امام علی(ع) نمونۀ تمام عیارِ یک حکومت آرمانی است و سیمای آن حضرت در خطابۀ غدیر، با ویژگی‌هایی که نبی مکرم اسلام بر ایشان برشمرده‌اند: داشتن ایمان، تقوا، تسلیم در برابر خدا، اخلاص، برخورداری از علم شهودی، شجاعت، عدالت و... ـ الگویی منحصر به فرد از سیمای انسان کامل و آرمانی است.
نکته: این مقاله در مجموعه مقالات اولین کنفرانس بین المللی مطالعات اجتماعی فرهنگی و پژوهش دینی غدیر (رشت- 30 اردیبهشت 1395) منتشر شده است.